Beklenti Oyunu veya TAMAH

Kumarhanelerin iç tasarımını yapan uzmanlar, insan beynindeki devrelerin bilimsel olarak nasıl islediğini bilmeseler de, bu devrelerin (ve hisseden beynin), düşünen beyne nasıl egemen olduğunun farkında oldukları için, mekân düzenlemesini insan beynindeki ödül merkezine mesajlar gönderecek şekilde yaparlar. Bu nedenle jackpot makineleri kumarhanelerin girişine yerleştirilir. Yanan ve sönen ışıklar, yakınlarda bir yerde büyük bir tıngırtıyla dökülen paraların sesi, hatta biraz ötelerden gelen jackpotun büyük ikramiyeyi müjdeleyen zili bilinçaltından kazanma hırsın körükler ve müşterileri şansın kendilerine gelmesi için daha büyük bir iştahla makinelere para yatırmaya teşvik eder.

Profesyonel dolandırıcıların iki sermayesi vardır. Birincisi güler yüzlülükleri ve sevimlilikleri, ikincisi ise insanlardaki açgözlülüğün onlar nasıl körleştirdiğini bilmek. Profesyonel yatırım uzmanları ve hedge fon (türev ürünler) yöneticilerinin de insanlar ikna etmek için kullandığı yöntem aslında bundan farklı değildir. Müşteriye daima kazanç seçeneğini gösterirler. Aslında bankaların ve yatırım kuruluşlarının çıkardıkları fonlara yatırım yapmanın veya endeks seviyesi üzerine oynamanın yüksek getiri sağlama ihtimali, bütünüyle yatırımcının kontrolü dışındadır. Ancak müşteriye sunulan iyi durum senaryosu onun sadece kazanca odaklanmasına neden olur. Aslında bu oyunda çoğu zaman kazancı garanti olan tek kişi, yapılan işlemlerden komisyon alan uzmanlardır.

Yok Birbirimizden Farkımız

Şehirlerde yasayan iyi eğitimli insanlar, gazetelerde zaman zaman okudukları, Anadolu'nun herhangi bir yerinde hazine haritası satılarak yapılan dolandırıcılık haberlerini hafif bir tebessümle karşılarlar. Haritayı, antik döneme ait bir hazineye ait olduğuna inanarak satın alan saf Anadolu çocuğunun naifliğine hem şaşar hem de üzülürler. Oysa yatırımlarını uluslararası veya ulusal yatırım uzmanlarının tavsiyelerine uyarak yönlendiren çoğu insanın durumu da bundan çok farklı değildir.

Bugün herkesin malumu olan, ancak 2008 yılına kadar sadece bir uzmanlık ve meslek sırrı gibi görünen hedge fonların işleme biçimi buna tipik bir örnektir. Hedge fon yöneticileri, müşterilerine pazarladıkları ürünün risklerini ve kendi yüksek maaşlarının kaynağını açıklamadan satış yapmışlardır. Alıcılar da hem risklerinin ne olduğunu bilmeden hem de ödedikleri yüksek komisyonların farkında olmadan, okumadıkları sayfalar dolusu belgeyi imzalayarak bu duruma onay vermiştir.

Açgözlülüğü Kontrol Etmek İçin

Ödül arayışımızın bizi gerçekçi olmayan "kârlı ve parlak” yatırımlara yönlendirmesini engellemek ve düşünen beynimizi devrede tutmak için aşağıda birtakım öneriler sıralanmıştır. Bunlardan bazıları "zaten bildiğiniz" öneriler olsa da unutmayın ki, bir şeyi bilmek ile ödül merkezimiz uyandığı sırada onu uygulayabilmek arasında büyük fark vardır.

Borsada (Borsa İstanbul) ve yatırım piyasalarında tek bir gerçek vardır, o da "hiçbir şeyin garanti olmadığı” gerçeğidir. Size "paranızı ikiye katlama" ihtimalini sunan veya "yakında kanatlanacak bir hisseden" söz eden kişiyle karşılaştığınız zaman kendinize şu soruları sorun. "Bu kişi sırını neden benimle paylaşıyor?" "Bu kişi bana bu iyiliği neden yapıyor?" "Ben bu kişiye kendimi gerçekte ne kadar yakın hissediyorum?"

Geçmişte hisse senedi piyasasında, bir kere büyük bir kazanç elde ettiyseniz, hayatınızın devamında yine böyle büyük bir "voli" peşinde koşma ihtimaliniz büyüktür. Yükselen hisseleri görmek kolay ancak yükselmeye devam edip etmeyeceklerini kestirmek aynı ölçü de kolay değildir. Geçmişte size para kazandırmış bir hisse senedinin bunu tekrarlaması rastlantılara bağlıdır. Bir hisse senedine yüklü miktarda yatırım yapmak (bu işe ayırdığınız miktarın yarısından fazlasını) için şu koşullar gereklidir: Hisse senedini satın aldığınız kuruluşun işkolunu ve stratejisini bilmek, o şirketin bilançosunun gerçek durumu yansıtıp yansıtmadığını araştırmak ve en önemlisi, borsa iki yıl için kapanacak veya yatırımınızın tümünü kaybedecek bile olsanız, bundan "canı yanmayacak" olmak.

Yatırım yapmak istediğiniz nakit varlığınızın yarısından fazlasını getirisi düşük ancak riski de düşük yatırım sepetlerinde değerlendirin. Yüksek getiri ve dolayısıyla yüksek risk içeren yatırım araçlarına varlığınızın % 10'undan fazlasını ayırmayın ve sonuç ne olursa olsun bu miktarı artırmayın.

Gerçekten Düşünün

Paranızı kontrolünüzün dışında bir alana yatırırken iki kere düşünün ve "gerçekten" düşünün. Malcolm Gladwell'in Blink kitabında ortaya koyduğu gibi, "düşünmeden düşünmek “ten uzak durun yani başka bir ifadeyle düşündüğünüz zannetmeyin ve bunun her türlü felaketin reçetesi olduğunu unutmayın. Sonucu felaketle biten finansal kararların iki nedeni vardır: Birincisi paraya şiddetle ihtiyaç duymak, ikincisi de kolayca büyük para kazanılabileceğine inanmak. Her iki durumda da seçimleri, tepkisel, hızlı ve güçlü olan "hisseden beyin" yapar. Akıllı ama daha zayıf ve yavaş olan "düşünen beyin" sadece bu seçimi destekleyecek gerekçeler bulmada devreye girer. Bu tür seçimler yaparak pişman olan kişiler daha sonra "gerçekten düşünmeye başladıklarında", ne kadar çok faktörü görmediklerini ya da görmezden gelip değerlendirmediklerini "görürler".

Sonuç

Unutmayın, yatırım uzmanlarının (veya dolandırıcıların) büyük çoğunluğu size daima kazancı, hatta geçekleşmesi çok zor olan en yüksek kazancı vaat eder ve sizi ikna ederler. Beş dakika sonra sizi içine sürükledikleri riski akıllarına bile getirmeden, kendilerine prim getirecek yeni bir kurban arayışına girerler. Bazıları ise önerilerindeki yatırım aracının gerçek riskinin ne olduğunun farkında bile değildir.

Eğer gazete manşetlerine taşınan güncel olayı yukardaki bilgilerin ışığında değerlendirirseniz, size gerçek olmayacak kadar yüksek getiri vaat eden ve sonu hayal kırıklığı ile bitecek, sözde fırsatlardan kendinizi korursunuz.