Topluluk içinde "iyi geçinme" ve "öne geçme" davranışlarını diğerlerinden daha iyi gerçekleştirenler, liderlik konumuna gelirler. Liderlerin belirgin ve ayırt edici bir kimlikleri ve kişilikleri vardır. Ancak onları lider yapan, etkili sonuçlar alan bir ekip oluşturabilmeleri ve bu ekibi sürdürebilme yetenekleridir.

Liderin kalibresi, zor dönemlerde belli olur. Dünya düzeninin yeniden harmanlandığı şu günlerde "liderler"in liderliği de zorlu sınavlardan geçiyor. Kriz dönemlerinde, baskı altında gün yüzüne çıkan kişilik ikilemleri, zor geçitlerden geçen insanların liderlerinde görmek istedikleri basireti seraba dönüştürüyor.

1970’lerde yapılan ve "Das Experiment" adlı filme de konu olan Zimbardo deneyi bir gerçeği gözler önüne seriyor. Profesör Zimbardo öğrencilerine rasgele tutuklu ya da gardiyan rolleri verir. öğrenciler bir hapishane ortamında iki hafta yaşayacaklardır. Ancak gardiyanların gittikçe artan vahşi davranışları, tutuklu rolündekilerin birer kurbana dönüşmesi o kadar gerçeğe yakındır ki, deney iki hafta yerine altıncı günün sonunda Zimbardo tarafından sona erdirilir. Bu deney, bir toplulukta ya da kurumda "gücün" kime teslim edileceğini belirlemenin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

Liderin gücü

Her toplumsal yapı bir güç odağı yaratır ve güç, toplumun küçük bir kesiminin elinde toplanır. Başka bir deyişle, kurumların işlemesi sosyal hiyerarşi yoluyla uygulanan bir kontrole dayanır. Yukarıdaki deneyde, kendi halinde sade insanlardan seçilmiş denekler, hiç tanımadıkları ve hatta yüzünü bile görmedikleri masum bir kurbana, öldürücü olduğunu bildikleri elektrik şoku vermekten çekinmemişlerdir. Bunun tek nedeni ise yetki sahibi birinin onlara bunu yapmalarını söylemiş olmasıdır. Lider insanlara aslında yapmak istemedikleri bir şeyi yaptırabilmiştir.

Liderlik konumuna getirilen insanların, kendilerine verilen gücü kötüye kullanmasını önlemek için bu insanların belirli kişilik özelliklerine sahip olması şarttır. Başarılı bir liderin iç uyum ve hırsının yüksek olması, ancak aynı zamanda uzlaşılabilirlik, tedbirlilik, yeniliğe açıklık ve öğrenmeye açıklık özelliklerinin de dengeli biçimde dağılması gerekir.

Bu açıdan bakıldığında, atananlarla seçilenler arasında sürüp giden yetki ve güç savaşlarının anlamsızlığı da ortaya çıkar. Yüksek bir mevkiye atanmış olmak, liderlikle tamamen çelişir. Başarılı bir lider yaptıkları ve yapmadıklarının tümünden sorumluyken, atanmış liderler yalnızca yaptıklarından sorumlu tutulur. Bürokraside karar verenler değil, kararsızlığı tercih edenler yükselir; yüksek mevkilere gelmek; "fincancı katırlarını ürkütmemek", başka deyişle "yapmamak"la eşanlamlıdır.

Seçilenlere gelince, seçilmek için gereken özelliklerle, liderlik için gereken özellikler birbirinden farklıdır. Seçilmek için güç dengelerini kollamak, bol bol umut dağıtmak, tutamayacağı sözler vermek, insanlara sevimli görünmek ve sosyalliği yüksek olmak yeterliyken, bu özellikler başarılı liderlik özellikleriyle taban tabana zıttır.

Lider kişiliği

Bütün akademik tanımlar bir yana bırakıldığında, lider sonucu değiştiren kişidir. Lider kişiliğinin ayırt edici özellikleri vardır. Bu "lider doğulur" anlamına gelmez. Ancak doğuştan getirilen özelliklerin, hayatın 15-20 yılı içinde geliştirilen özellikler sonucu oluştuğu da bir gerçektir. Liderlik özellikleri kısa bir zaman süreci içinde eğitimle geliştirilebilen özellikler değildir. Bunlar genel olarak zamandan ve kültürel değerlerden oldukça bağımsızdırlar. İnsanların liderlerinin yeterliliğini değerlendirirken aradıkları kişilik ölçütleri şunlardır:

1. Tutarlılık ve dürüstlük

Liderin özü sözü bir olmalıdır. Bir gün söylediğini ertesi gün, "Ben öyle demek istemedim"lerle geçiştirmemelidir.

Söyledikleriyle davranışları arasında tutarlılık olmalı ve bu tutarlılık zaman içinde de gözlemlenmelidir. Aksi halde "Hocanın dediğini yap, yaptığını yapma" benzeri bir mizahın konusu olur.

Lider verdiği sözleri tutar. Sınırlarını bilir ve yerine getiremeyeceği sözlerle başkalarını önce umutlandırıp sonra yarı yolda bırakmaz.

Lider insanlar arasında ayrım gözetmez. Yakınlarını, sözünden çıkmayacağından emin olduklarını, egosunu yelpazeleyecek kişileri, kendisine çıkar sağlayacak odakları kayırmaz. Farklılıkları, gerektiğinde aykırı düşünceleri bir katkı olarak değerlendirir, insanlara karşı saygılı ve adil davranır.

Liderin iç uyumu, özgüveni ve özsaygısı yüksektir. Sonradan pişmanlık uyandıracak tepkilerde bulunmaz. Baskı altında aşırlıklar göstermez, rüzgarın estiği yönde yaprak misali savrulmaz.

2. Kararlılık

Karar vermek liderin mihenk taşıdır. Liderin kararları grubunu zora sokmamalıdır. Kararlar enine boyuna düşünülmüş, ne getirip ne götüreceği hesaplanmıştır.

Yetersiz bilgiyle bile olsa doğru veya doğruya yakın karar vermek bir liderin en temel özelliğidir. Ayrıca baskı altında karar vermek de liderin başarısı açısından belirleyicidir.

Lider olayları, koşulları isabetle gözlemleyen ve değerlendiren kişidir. Bilgi toplar, analiz eder, grubun selametini göz önüne alarak geniş bir perspektifte ve en önemlisi hızlı karar alır.

Lider kısa dönemli kararlarla günü geçiştirmez. Kararlarının bir bütünlüğü ve devamlılığı vardır. İnişli çıkışlı, ileri geri dalgalanmaz.

Liderin kararlarının yol göstericisi, insanlarına karşı sorumluluk duygusudur. Kararlarını paylaşır, açıklar, görüş birliği sağlar. Saydamlık liderin inandırıcılığının güvencesidir.

3. Yeterlilik

Yaptığı ya da yönettiği işi iyi bilir. Konusunda uzmandır ve başkalarına aktardığı işlerin bile girdisine çıktısına hakimdir.

Bilmediğini bilir, bilmek için çaba göstermekten çekinmez ya da bilene danışır. Alçakgönüllü ve öğrenmeye her zaman açıktır.

Koşulların her an değiştiğinin bilincinde olarak yeniliklere hazırdır. Bilgisini ve becerilerini sürekli geliştirme çabası içindedir.

4. Vizyon sahibi olmak

Liderin zihninde geleceğe ait bir resim vardır. Ancak bu resmin, heves veya ütopik bir hayalden farkı sağlam ve özgün bir dünya görüşüne dayanmasıdır. Liderin özgün dünya görüşü entelektüel ve kültürel birikiminin sonucudur. Liderin bu birikimi yorumlayacak analitik ve kavramsal düşünce becerisi, ortalamanın üzerinde zekası olması gerekir.

Lider mesajını kendini izleyenlere aktaracak bir hitabet becerisi vardır. Onların neyi neden yaptıklarının farkında olmalarını, nereye doğru gittiklerini bilmelerini sağlar.

Lider vizyon doğrultusunda insanları harekete geçirir; bir doğrultuda hep birlikte sonuca doğru yol alınmasını sağlar.

Sosyo-analitik bakış

Yıllarını kişilik psikolojisi çalışmalarına adamış, son on beş yıldır da liderliğin sırlarını çözmeye emek vermiş bir bilim adamı Robert Hogan’ın süzme bir yalınlıkla dile getirdiği yorum, liderlik davranışına açıklık getirmektedir.

İnsanlar hayatta kalabilmek için topluluklar içinde yaşarlar. Bunun gerçekleşmesi için topluluğun öncelikle kişiyi kabul etmesi gerekir. Topluluğa kabul edilmeyen birey hayatta kalamadığı gibi, tüm dünya toplumları tarafından kabul edilmeyen topluluklar da varlıklarını sürdüremezler, insanlık sahnesinden silinirler. Kabul edilme çabası "iyi geçinme" davranışlarını gerektirir. Topluluk içindeki diğer insanlarla işbirliği yapma, onların değerlerini ve inançlarını paylaşma, yardım alıp verme, destek olma, anlama ve anlaşma, iletişim kurma davranışları "iyi geçinme" davranışlarıdır.

Her topluluğun içinde insanlar işbölümü yapar ve çeşitli roller üstlenirler. Sonuçta her grupta bir hiyerarşik düzen oluşur. Bazı bireyler rollerini daha iyi yerine getirdikleri için de topluluk içinde sivrilir, "öne geçer". İşini iyi yapan, uzmanlık kazanan, sorunlara daha etkin çözümler üreten, daha azimle rekabet eden, çevresindekileri etkileyen ve yöneten kişiler topluluk içinde daha önde bir konum elde eder ve "öne geçme" davranışı gösterir.

Sosyal etkileşim içinde her birey kendi kişilik özellikleriyle uyumlu bir dizi "iyi geçinme" ve "öne geçme" davranışı sergiler ve kişiliğini ortaya koyar. Bu etkileşim içinde kendini tanımlar ve bir kimlik oluşturur. Kimlik bireyin "olduğunu düşündüğü" kişidir. Kişinin umutları, inançları, değerleri kimliğidir; bireye içerden bakıştır. "Ben önemli şeyler yapmak ve kazanmak isteyen, risk almaktan kaçınmayan, başarılarımın takdir edilmesini arzulayan biriyim". Bir de bireyin çevresindeki kişilerin ona baktıklarında dışardan gördükleri kişi vardır. Bu da bireyin kişiliği, bir başka deyişle itibarıdır. "O hırslı, rekabetçi, çalışkan, tuttuğunu koparan, zorluklardan yılmayan, özgüvenli, sınırları zorlayan, kararlı biridir."

Lider kime denir?

Topluluk içinde "iyi geçinme" ve "öne geçme" davranışlarını diğerlerinden daha iyi gerçekleştirenler, liderlik konumuna gelirler. Liderlerin belirgin ve ayırt edici bir kimlikleri ve kişilikleri vardır. Ancak onları lider yapan, etkili sonuçlar alan bir ekip oluşturabilmeleri ve bu ekibi sürdürebilme yetenekleridir. Liderin en belirleyici ölçüsü, ekibinin diğer ekiplerden daha başarılı sonuçlar alması ve bu sonuçları sürdürebilmesidir. Lideri lider yapan, kendisine inanmış ve güvenmiş insanlarla birlikte elde ettiği sonuçların etkinliği ve bu etkinliğin sürekliliğidir.

Liderin bu sınavdan alnının akıyla çıkması liderin sahip olduğu kişiliğin dört boyutuyla ilişkilidir:

1. Duygularını ve davranışlarını denetleme: Lider kontrollüdür. Başarma ve kazanma tutkusunun esiri olmaz, duygularını yönetir, elde ettiği konumun ayrıcalıklarıyla başı dönmez, kendini tanır, güçlü ve eksik yanlarının bilincindedir, baskı altında dengesini korur.
2. İnsan ilişkilerinde başarılı olma: Lider ekibiyle ve çevresindeki kişilerle (dış dünyayla) amaca yönelik, etkili ilişkiler kurar ve bu ilişkileri dengeli yönetir. İnsanları tanımaya, anlamaya, saygı göstermeye, farklılıkları dengelemeye, yönlendirmeye hazırdır.
3. İşini iyi bilme: Lider yaptığı işi iyi bilir. Bilgilidir, uzmandır, birikimlidir, öğrenmeye ve harekete geçmeye hazırdır.
4. Liderlik becerilerine sahip olma: Lider delege etme, ikna etme, müzakere, kurumsal etkileme stratejilerini bilir.

Bu boyutların ilk ikisi "iyi geçinme" davranışıyla ilgili, son ikisi ise "öne geçme" davranışını belirleyen özelliklerdir. Bu boyutlarda birden dörde doğru yukarı doğru çıkıldıkça dört özelliğin geliştirilebilir olma özelliği de artar. Kendini denetleme ve ilişkilerinde başarılı olma daha zor gelişebilirken, bilgi ve uzmanlık ile liderlik becerileri daha kolay geliştirilebilir.

Başarısız liderin özellikleri

İyi bir liderin nasıl olması, neler yapması gerektiğini yeterince vurguladık. Bir de liderin nasıl olmaması gerektiğini görelim. İnsanları düş kırıklığına uğratan liderlerin özellikleri:

• İşler istediği gibi gitmediğinde kolayca parlar, beklenmedik çıkışlar yapar.
• Risk almaktan çekindiği için karar veremez, tereddüde düşer ya da çelişkili kararlar verir.
• İnsanlara güven duymaz, sözlerde ve davranışlarda ard niyet arar, kuşkucudur.
• İnsanlarla iletişim kurmayı önemsemez, onların ihtiyaçlarına duyarsızdır.
• Kendisine hayrandır ve her şeyin hakkı olduğuna inanır.
• Önünü sonunu düşünmeden bol keseden vaatte bulunur; sonra da verdiği sözleri unutur veya sözünü tutmaz.
• Her durumu küçük veya büyük krize dönüştürür; duruma hakim olmak için çevresini tedirgin eder.
• Fevri ve yanlış kararlar alır, çevresindekileri zora sokar.
• İnsanlar üzerinde sıkı kontrol uygular, zorlayıcıdır ve ayrıntılarla uğraşır.
• Herkesi memnun etmek için onların suyuna gider, insanlara hoş görünerek istediğini yaptırabileceğini düşünür.
• İnsanlara, gelişen olaylara ve sorunlara yeterince zaman ayırmaz, tembel ve gevşektir. Eğlenceye, oyuna, uykuya çok zaman ayırır.

Sonuç

"Lider sonucu değiştiren kişidir" demiştik. Yapılan araştırmalar, iyi liderlerin yönetimindeki insan topluluklarının daha mutlu ve daha verimli olduğunu, kötü liderlerin ise insanlarda umutsuzluk yarattığını, yabancılaşmaya neden olduğunu gösteriyor. Lider gücü elinde bulunduran kişidir. Bu nedenle gücün kimin eline teslim edileceğini belirlemek ciddi ve hatta yaşamsal öneme sahip bir iştir. Tüm dünyayı sonu belirsiz serüvenlere doğru sürükleyen "lider"leri gördükçe, liderlerimizi belirlerken ne kadar titiz davranmak zorunda olduğumuzu bir kez daha görmekteyiz. Şimdi siz yukarıda sıralanan bilimsel ölçütleri kullanarak siyasal ve iş liderlerimizin gerçekte "ne kadar lider" olduklarına karar verebilirsiniz.