SEÇİLMİŞ YAZILAR

Sürpriz

Prof. Dr. Acar Baltaş

"Deme olmaz. Olmaz olmaz", Halk Deyişi

İnsan, doğası gereği belirlilik ve güvenlik arar. Ancak hayatın ve dünyanın doğasında, insanları şaşırtmak vardır. 18 cm. olduğunu bildiğimiz merdiven yüksekliği 16 veya 20 cm. olursa merdivenden yuvarlanabilir ve ayağımızı sakatlayabiliriz. çevremizde değişmeyeceğini kabul ettiğimiz şeyleri kaydetmek ve bunları beyinde otomatik davranışlarımızı yöneten ekstra piramidal sisteme yüklemek, dikkatimizi daha önemli konulara odaklamak için gereklidir. Araba kullanmak, bisiklete binmek vb. aktiviteler böylece biz onlara odaklanmadan yürütülür. Bir konu, bir uyaran bizim için ne ölçüde tanıdık duruma gelirse, beyin aktivitemiz azalır ve o ölçüde tehlikeden uzak olduğumuz anlamına gelir. Ancak alıştığımız ve bildiğimizi kabul ettiğimiz ortamdaki bir değişiklik beyinde alarm tepkisinin verilmesine neden olur.

İnsanın vahşi ortamda tehlikelerden korunmak ve canlılığını sürdürmek için düzenlenmiş olan bu mekanizma, fazla değişikliğe uğramadan günümüzde de bize eşlik etmektedir.

Yatırım Piyasasında Sürpriz

31 Ocak 2006’da Google, 2005 yılının son çeyreğiyle ilgili sonuçlarını açıkladığında, şirketin gelirinin %97, net karının da %82 arttığı görüldü. Bu sonuçlar, her şirket için büyük bir başarı sayılır. Ancak açıklama öncesinde tahminler, sonuçların daha da iyi çıkacağı yönündeydi.

"Beklenenden daha az kazanç" algısının getirdiği sürpriz, Google’ın hisselerinin birkaç saniye içinde %16 düşmesine ve hisselerin alım-satımının durdurulmasına neden oldu. Hisseler tekrar ticarete açıldığında 432 dolardan, 366 dolara düştü.Gerçekte Google beklenenden 65 milyon dolar az kazanmış ancak Wall Street’de 20.3 milyar dolar değer kaybetmişti.

Benzer bir durum daha önce 2000 yılında Apple’ın başına gelmişti. Eylül’de Apple bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla %27 daha iyi performans gösterdiği halde, piyasa beklentilerinin altında kaldığı için, şirket hisseleri %52 oranında değer kaybederek, 5 milyar doların buharlaşmasına neden olmuştu. Bir başka ifadeyle, Apple beklenenden daha az kazandığı her bir milyon dolar için, Wall Street tarafından 90 milyon dolar değer kaybıyla cezalandırılmıştı. Şirket daha sonra çıkarttığı Mac ve iPod ürünleriyle üzerindeki kara bulutları dağıttı.

İlkel Beyinle Modern Yaşam

Beynin ön orta bölgesinde anterior cingulate corteks’te (ACC) çubuk hücre denilen özelleşmiş bir hücre grubu bulunur. Bu hücreler beynin diğer bölgelerinden gelen sinyalleri birleştirir ve ACC’nin dikkati odaklamasına ağrıyı ve alışılmışın dışında gelen işaretlerin algılanmasını sağlar. Alışılmışın dışındaki işaretler, beyin için hata ve tehlike anlamını taşır. Bu nedenle dikkatin artmasını sağlar. İşte bu beklentinin dışına çıkılması sürpriz olarak tanımlanır.

Canlılığın devam açısından tehlikelere duyarlı olmak, ödüllere duyarlı olmaktan daha önemlidir. Belirsizliğin olduğu bir durumda, ACC de sinir hücreleri bir uyarana saniyenin üçte biri kadar bir zamanda tepki verirler. ACC sistemi aynı zamanda amigdaladan gelen ve haz veren ve ödül niteliğinde olan sinyalleri de alır. Bu sistem beynin iç orta merkezindeki talamusla yakın bir ilişki içindir.

ACC diğer taraftan, hisseden beynin bir parçası olan ve bir nevi termostat görevi gören hipotalamusla bağlıdır. Hipotalmus, kan basıncı, beden sıcaklığı, kan kimyasının düzenlenmesi gibi vejetatif sistemi yönetir. İnsan bir sürprizle karışlaştığı zaman, hipotalamusun düzenlediği iç denge sistemi bozulur. Bunun sonucunda da hisse değerlerinde beklenenden çok küçük bir düşüş, alarm sisteminin harekete geçmesine neden olur. Böylece ortaya uyaranın boyutu ile bağdaşmayacak bir tepki çıkar. Gerçekte nevrotik tepkinin tarifi de budur. Küçük uyarana büyük tepki.

Sonuç

Daha önceki yazılarımızda da belirttiğimiz gibi insanlar ödüle ve tehdide hisseden beyinleriyle tepki verir, daha sonra bunu düşünen beyinde rasyonelize ederler. Bu faktörlerden uzak olarak verdiklerini düşünerek kendilerini avuturlar. Bütünüyle mantıklı temeller üzerinde çalıştığını kabul ettiğimiz finans piyasaları, ilginç bir şeklide ilkel tepki mekanizmasının etkisi altındadır ve günümüz psikiyatrisindeki deyimlerle ifade edecek olursak bütünüyle nevrotik bir yapıya sahiptir.

  • Makaleyi Paylaş >
© BALTAS 2020 Tüm hakları saklıdır.